อมจฺจา ปาเทสุ ปติตฺวา – ‘‘สเจ, เทว, ตุมฺหากํ มาตุโล อโรโค อสฺส, ตุมฺหากํ คนฺตุํ ยุตฺตํ ภเวยฺย, อิทานิ ปน วิฏฏูโภปิ ตุมฺเห นิสฺสาย ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุํ อรหติเยวา’’ติ สญฺญาเปตฺวา นิวาเรสุํฯ

ธมฺมเจติยานีติ ธมฺมสฺส จิตฺตีการวจนานิฯ ตีสุ หิ รตเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตีกาเร กเต สพฺพตฺถ กโตเยว โหติ, ตสฺมา ภควติ จิตฺตีกาเร กเต ธมฺโมปิ กโตว โหตีติ ภควา ‘‘ธมฺมเจติยานี’’ติ อาหฯ อาทิพฺรหฺมจริยกานีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ, ปุพฺพภาคปฏิปตฺติภูตานีติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนา

[375] เอวํ เม สุตนฺติ กณฺณกตฺถลสุตฺตํฯ ตตฺถ อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญาติ ตสฺส รฏฺฐสฺสปิ นครสฺสปิ เอตเทว นามํ, ภควา อุรุญฺญานครํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กณฺณกตฺถลํ นาม เอโก รมณีโย ภูมิภาโค อตฺถิ, โส มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ กณฺณกตฺถเล มิคทาเยฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ น อญฺเญน, อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตกรณีเยเนวฯ โสมา จ ภคินี สกุลา จ ภคินีติ อิมา ทฺเว ภคินิโย รญฺโญ ปชาปติโยฯ ภตฺตาภิหาเรติ ภตฺตํ อภิหรณฏฺฐาเนฯ รญฺโญ ภุญฺชนฏฺฐานญฺหิ สพฺพาปิ โอโรธา กฏจฺฉุอาทีนิ คเหตฺวา ราชานํ อุปฏฺฐาตุํ คจฺฉนฺติ, ตาปิ ตเถว อคมํสุฯ

[376] กิํ ปน, มหาราชาติ กสฺมา เอวมาห? รญฺโญ ครหปริโมจนตฺถํฯ เอวญฺหิ ปริสา จินฺเตยฺย – ‘‘อยํ ราชา อาคจฺฉมาโนว มาตุคามานํ สาสนํ อาโรเจติ, มยํ อตฺตโน ธมฺมตาย ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคโตติ มญฺญาม, อยํ ปน มาตุคามานํ สาสนํ คเหตฺวา อาคโต, มาตุคามทาโส มญฺเญ, เอส ปุพฺเพปิ อิมินาว การเณน อาคจฺฉตี’’ติฯ ปุจฺฉิโต ปน โส อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสฺสติ, เอวมสฺส อยํ ครหา น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ครหโมจนตฺถํ เอวมาหฯ

[378] อพฺภุทาหาสีติ กเถสิฯ สกิเทว สพฺพํ อุสฺสติ สพฺพํ ทกฺขิตีติ โย เอกาวชฺชเนน เอกจิตฺเตน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ อุสฺสติ วา ทกฺขิติ วา, โส นตฺถีติ อตฺโถฯ เอเกน หิ จิตฺเตน อตีตํ สพฺพํ ชานิสฺสามีติ อาวชฺชิตฺวาปิ อตีตํ สพฺพํ ชานิตุํ น สกฺกา, เอกเทสเมว ชานาติฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ปน เตน จิตฺเตน สพฺเพเนว สพฺพํ น ชานาตีติฯ เอส นโย อิตเรสุฯ เอวํ เอกจิตฺตวเสนายํ ปญฺโห กถิโตฯ เหตุรูปนฺติ เหตุสภาวํ การณชาติกํฯ สเหตุรูปนฺติ สการณชาติกํฯ สมฺปรายิกาหํ, ภนฺเตติ สมฺปรายคุณํ อหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิฯ

[379] ปญฺจิมานีติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ โลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานิฯ กถินงฺคณวาสีจูฬสมุทฺทตฺเถโร ปน ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, กิํ รุจฺจตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ โลกุตฺตราเนวาติ รุจฺจตี’’ติ อาหฯ ปธานเวมตฺตตนฺติ ปธานนานตฺตํฯ อญฺญาทิสเมว หิ ปุถุชฺชนสฺส ปธานํ, อญฺญาทิสํ โสตาปนฺนสฺส, อญฺญาทิสํ สกทาคามิโน, อญฺญาทิสํ อนาคามิโน, อญฺญาทิสํ อรหโต, อญฺญาทิสํ อสีติมหาสาวกานํ, อญฺญาทิสํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ, อญฺญาทิสํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, อญฺญาทิสํ สพฺพญฺญุพุทฺธานํฯ ปุถุชฺชนสฺส ปธานํ โสตาปนฺนสฺส ปธานํ น ปาปุณาติ…เป.… ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปธานํ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ปธานํ น ปาปุณาติฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปธานเวมตฺตตํ วทามี’’ติ อาหฯ ทนฺตการณํ คจฺเฉยฺยุนฺติ ยํ อกูฏกรณํ, อนวจฺฉินฺทนํ , ธุรสฺส อจฺฉินฺทนนฺติ ทนฺเตสุ การณํ ทิสฺสติ, ตํ การณํ อุปคจฺเฉยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ทนฺตภูมินฺติ ทนฺเตหิ คนฺตพฺพภูมิํฯ อสฺสทฺโธติอาทีสุ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน จตฺตาโรปิ อสฺสทฺธา นามฯ ปุถุชฺชโน หิ โสตาปนฺนสฺส สทฺธํ อปฺปตฺโตติ อสฺสทฺโธ, โสตาปนฺโน สกทาคามิสฺส, สกทาคามี อนาคามิสฺส, อนาคามี อรหโต สทฺธํ อปฺปตฺโตติ อสฺสทฺโธ, อาพาโธ อรหโตปิ อุปฺปชฺชตีติ ปญฺจปิ พหฺวาพาธา นาม โหนฺติฯ อริยสาวกสฺส ปน สโฐ มายาวีติ นามํ นตฺถิฯ เตเนว เถโร – ‘‘ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ โลกุตฺตรานิ กถิตานีติ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ อาหฯ

อสฺสขฬุงฺกสุตฺตนฺเต ปน – ‘‘ตโย จ, ภิกฺขเว, อสฺสขฬุงฺเก ตโย จ ปุริสขฬุงฺเก เทเสสฺสามี’’ติ (อ. นิ. 3.141) เอตฺถ อริยสาวกสฺสาปิ สมฺโพธินามํ อาคตํ , ตสฺส วเสน โลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ วุตฺตํฯ ปุถุชฺชโน ปน โสตาปตฺติมคฺควีริยํ อสมฺปตฺโต…เป.… อนาคามี อรหตฺตมคฺควีริยํ อสมฺปตฺโตติ กุสีโตปิ อสฺสทฺโธ วิย จตฺตาโรว โหนฺติ, ตถา ทุปฺปญฺโญฯ

เอวํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – อทนฺตหตฺถิอาทโย วิย หิ มคฺคปธานรหิโต ปุคฺคโลฯ ทนฺตหตฺถิอาทโย วิย มคฺคปธานวาฯ ยถา อทนฺตา หตฺถิอาทโย กูฏาการํ อกตฺวา อวิจฺฉินฺทิตฺวา ธุรํ อปาเตตฺวา ทนฺตคมนํ วา คนฺตุํ ทนฺตภูมิํ วา ปตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวเมวํ มคฺคปธานรหิโต มคฺคปธานวตา ปตฺตพฺพํ ปาปุณิตุํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ คุณํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติฯ ยถา ปน ทนฺตหตฺถิอาทโย กูฏาการํ อกตฺวา อวิจฺฉินฺทิตฺวา ธุรํ อปาเตตฺวา ทนฺตคมนํ วา คนฺตุํ ทนฺตภูมิํ วา ปตฺตุํ สกฺโกนฺติ , เอวเมวํ มคฺคปธานวา มคฺคปธานวตา ปตฺตพฺพํ ปาปุณิตุํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ คุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โสตาปตฺติมคฺคปธานวา โสตาปตฺติมคฺคปธานวตา ปตฺโตกาสํ ปาปุณิตุํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ คุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ…เป.… อรหตฺตมคฺคปธานวา อรหตฺตมคฺคปธานวตา ปตฺโตกาสํ ปาปุณิตุํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ คุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกตี’’ติฯ

[380] สมฺมปฺปธานาติ มคฺคปธาเนน สมฺมปฺปธานาฯ น กิญฺจิ นานากรณํ วทามิ ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตินฺติ ยํ เอกสฺส ผลวิมุตฺติยา อิตรสฺส ผลวิมุตฺติํ อารพฺภ นานากรณํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ น กิญฺจิ วทามีติ อตฺโถฯ อจฺจิยา วา อจฺจินฺติ อจฺจิยา วา อจฺจิมฺหิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย, ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํฯ กิํ ปน ตฺวํ, มหาราชาติ, มหาราช, กิํ ตฺวํ? ‘‘สนฺติ เทวา จาตุมหาราชิกา, สนฺติ เทวา ตาวติํสา…เป.… สนฺติ เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน, สนฺติ เทวา ตตุตฺตริ’’นฺติ เอวํ เทวานํ อตฺถิภาวํ น ชานาสิ, เยน เอวํ วเทสีติฯ ตโต อตฺถิภาวํ ชานามิ, มนุสฺสโลกํ ปน อาคจฺฉนฺติ นาคจฺฉนฺตีติ อิทํ ปุจฺฉนฺโต ยทิ วา เต, ภนฺเตติอาทิมาหฯ สพฺยาพชฺฌาติ สทุกฺขา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน อปฺปหีนเจตสิกทุกฺขาฯ อาคนฺตาโรติ อุปปตฺติวเสน อาคนฺตาโรฯ อพฺยาพชฺฌาติ สมุจฺฉินฺนทุกฺขาฯ อนาคนฺตาโรติ อุปปตฺติวเสน อนาคนฺตาโรฯ

[381] ปโหตีติ สกฺโกติฯ ราชา หิ ปุญฺญวนฺตมฺปิ ลาภสกฺการสมฺปนฺนํ ยถา น โกจิ อุปสงฺกมติ, เอวํ กโรนฺโต ตมฺหา ฐานา จาเวตุํ สกฺโกติฯ ตํ อปุญฺญวนฺตมฺปิ สกลคามํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ อลภนฺตํ ยถา ลาภสกฺการสมฺปนฺโน โหติ, เอวํ กโรนฺโต ตมฺหา ฐานา จาเวตุํ สกฺโกติฯ พฺรหฺมจริยวนฺตมฺปิ อิตฺถีหิ สทฺธิํ สมฺปโยเชตฺวา สีลวินาสํ ปาเปนฺโต พลกฺกาเรน วา อุปฺปพฺพาเชนฺโต ตมฺหา ฐานา จาเวตุํ สกฺโกติฯ อพฺรหฺมจริยวนฺตมฺปิ สมฺปนฺนกามคุณํ อมจฺจํ พนฺธนาคารํ ปเวเสตฺวา อิตฺถีนํ มุขมฺปิ ปสฺสิตุํ อเทนฺโต ตมฺหา ฐานา จาเวติ นามฯ รฏฺฐโต ปน ยํ อิจฺฉติ, ตํ ปพฺพาเชติ นามฯ

ทสฺสนายปิ นปฺปโหนฺตีติ กามาวจเร ตาว อพฺยาพชฺเฌ เทเว สพฺยาพชฺฌา เทวา จกฺขุวิญฺญาณทสฺสนายปิ นปฺปโหนฺติฯ กสฺมา? อรหโต ตตฺถ ฐานาภาวโตฯ รูปาวจเร ปน เอกวิมานสฺมิํเยว ติฏฺฐนฺติ จ นิสีทนฺติ จาติ จกฺขุวิญฺญาณทสฺสนาย ปโหนฺติ, เอเตหิ ทิฏฺฐํ ปน สลฺลกฺขิตํ ปฏิวิทฺธํ ลกฺขณํ ทฏฺฐุํ สลฺลกฺขิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ญาณจกฺขุนา ทสฺสนาย นปฺปโหนฺติ, อุปริเทเว จ จกฺขุวิญฺญาณทสฺสเนนาปีติฯ

[382] โก นาโม อยํ, ภนฺเตติ ราชา เถรํ ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ กสฺมา? ปสํสิตุกามตายฯ อานนฺทรูโปติ อานนฺทสภาโวฯ พฺรหฺมปุจฺฉาปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อถ โข อญฺญตโร ปุริโสติ สา กิร กถา วิฏฏูเภเนว กถิตา, เต ‘‘ตยา กถิตา, ตยา กถิตา’’ติ กุปิตา อญฺญมญฺญํ อิมสฺมิํเยว ฐาเน อตฺตโน อตฺตโน พลกายํ อุฏฺฐาเปตฺวา กลหมฺปิ กเรยฺยุนฺติ นิวารณตฺถํ โส ราชปุริโส เอตทโวจฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน เทสนา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน นิฏฺฐิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. พฺราหฺมณวคฺโค

1. พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา

[383] เอวํ เม สุตนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺตํฯ ตตฺถ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, สงฺขฺยามหตฺเตนปิฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺเฆ คุเณหิปิ มหา อโหสิ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา, สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตาฯ ภิกฺขูนํ สงฺเฆน ภิกฺขุสงฺเฆน, ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตน สมณคเณนาติ อตฺโถฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตานิฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ, ตสฺมา ยถา โภชเน มตฺตญฺญูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ ชานาติ ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจมตฺตา ปญฺจปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิฯ เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิฯ

วีสวสฺสสติโกติ วีสาธิกวสฺสสติโกฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํฯ โอฏฺฐปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคูฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ, นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฏุรุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย สตฺถํฯ สห อกฺขรปฺปเภเทน สกฺขรปฺปเภทานํฯ อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฺปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํฯ ปทญฺจ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธียติ ปเวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํฯ